Een tijdje geleden werd ik gebeld door een mevrouw, 'mijn hond is aangevallen door een andere hond, wat nu?'. Haar hond was aangevallen door een grote zware hond (+/- 60 kg). Ze moest deze hond wel 5x opnieuw van haar eigen hond aftrekken.
Haar eigen hond had gelukkig geen ernstige open bijtwonden, maar bij de dierenarts werd vastgesteld dat ze meerdere kneuzingen had aan haar rug. Ze liep daarbij ook nog onregelmatig, dus haar poot deed ook zeer.
In de dagen erna, bemerkte haar eigenaresse dat haar hond weer reactief reageerde.
In het verleden reageerde haar hond reactief op andere honden, ze had dit door middel van goede training er helemaal uitgekregen. Ze was bang dat haar hond nu een terugval zou krijgen, dus ze belde mij om te bespreken wat ze kon doen om haar hond mentaal te ondersteunen.
In dit artikel vertel ik je stap voor stap wat je gedragsmatig voor je hond kan betekenen wanneer jouw hond gebeten is door een andere hond, of bijvoorbeeld ernstig is aangevallen door een andere hond.
Eerste Hulp wanneer je Hond is aangevallen door een andere hond
Is je hond net aangevallen? Dan is de allereerste stap: zorgen voor veiligheid en rust. Haal je hond zo kalm mogelijk uit de situatie en voorkom dat hij opnieuw geconfronteerd wordt met de andere hond.
Controleer of je hond gewond is — soms zijn bijtwonden niet meteen zichtbaar door de vacht. Noteer de gegevens van de andere eigenaar, indien ze er niet meer zijn noteer je het tijdstip, locatie en signalement van de andere hond (en eigenaar) voor je dierenarts en eventueel de politie. Maak indien mogelijk foto's van wonden of schrammen.
Zelfs bij oppervlakkige bijtwonden is het belangrijk om contact op te nemen met je dierenarts — ook vanwege infectierisico, omdat de hoektanden vaak best diep doordringen. Zijn de verwondingen niet zo ernstig dat je direct naar de dierenarts moet? Laat je hond dan bij voorkeur thuis even bijkomen en geef hem de tijd om te ontladen. Emotionele en fysieke stress zijn op zo'n moment sterk met elkaar verbonden.
Pas daarna kun je kijken naar gedrag en herstel op langere termijn.
Hoe ga je om met je hond na een aanval?
Wanneer je hond aangevallen is maakt dit veel impact. Zowel op de eigenaar als op de hond. Er komen dan ook regelmatig vragen binnen over wat je het beste qua gedrag kan doen voor je hond?
Mag ik mijn hond die aangevallen is Troosten?
Je mag je hond gewoon steunen op het moment dat hij of zij bang is. Het is een misvatting dat je daardoor angst in de hand werkt. Angst is een emotie, en een emotie kun je niet belonen. Dus komt jouw hond bij jou steun zoeken door bijvoorbeeld tegen je aan te gaan staan, geef hem of haar dan die steun! Je 'beloont' er dan alleen het gedrag mee dat je hond naar jou toe komt! Daarnaast kan fysiek contact, op het moment dat de hond aangeeft dit graag te willen, helpen om de bloeddruk te doen dalen. Je helpt je hond dus fysiek op dat moment om te kalmeren.
Ga maar na, een kind dat bang is omdat het bijvoorbeeld geschrokken is negeer je toch ook niet? De angst voor datgene waar het kind voor geschrokken is neemt echt niet toe door het steunen. Best apart dat we dit voor onze honden wel zo zijn gaan denken! Nu is de nuance natuurlijk wel, dat een emotie op zichzelf niet te 'belonen' is door het bieden van steun, maar angst wel 'besmettelijk' is. Dus ga jij zelf óók angstig reageren, schrik je zelf ook enorm van bijvoorbeeld vuurwerk-knallen en word je onrustig? Dan neemt jouw hond dit al gauw over. Let er wel op dat je je hond niet gaat 'sussen' op het moment dat hij of zij gaat blaffen naar een andere hond. Daarmee bedoel ik bijvoorbeeld dus zeggen dat het 'wel goed' is op het moment dat hij tekeer gaat. Dan ben je namelijk wel uitval-gedrag of het blaffen aan het belonen. Dat is iets anders dan steun bieden aan een angstige hond die net iets naars heeft meegemaakt!
Let op: wil je hond geen aanraking? Ga het dan ook niet proberen!! Het gaat erom dat je je hond steunt wanneer hij dit zelf wilt, je hoeft dit niet op te dringen want dan heeft het juist averechts effect.
Is jouw hond aangevallen door een andere hond en merk je dat hij of zij angstig is geworden? Of misschien nu is gaan blaffen of uitvallen?
Download hier dan snel mijn gratis e-book en leer vandaag nog meer over het begeleiden van jouw angstige en/of uitvallende hond.
Wel of niet optillen?
Over het optillen van kleinere hondjes wordt altijd een heleboel gediscussieerd. Mijn visie hierover is dat het antwoord hierop nooit eenzijdig kan zijn. Ja, er zijn honden die worden opgetild en vanaf de armen van hun eigenaar fel gaan blaffen omdat ze dan een grote mond op durven te zetten. Voor deze honden werkt het optillen versterkend voor het blaffende gedrag. Maar... er zijn vele kleinere honden die zich ontzettend prettig en gesteund voelen wanneer ze opgetild worden. Veilig, warm en vertrouwd. Deze honden zullen stoppen met blaffen op het moment dat ze worden opgetild. Voor deze honden werkt het optillen versterkend voor het gevoel van veiligheid en zullen ze dus minder snel blaffen.
En wanneer jouw hondje net is aangevallen geweest, kan optillen dus erg helpend zijn! Zeker om jouw hond in veiligheid te brengen.
Enkel optillen geen totaal oplossing
Dit betekent niet dat alleen maar telkens optillen de oplossing is! Steun jouw hond, til jouw kleine hond altijd op wanneer jouw gevoel zegt dat je je hond moet beschermen! Maar ga aan de andere kant ook werken aan het gevoel van veiligheid en zelfvertrouwen wanneer jouw hond op 4 pootjes staat.
Laat het niet alleen op basis van jouw eigen spanning of angst zijn waardoor je je hond optilt. Zorg ervoor dat je dit goed inschat, dat je je hond hiermee helpt en voorkom onnodig optillen. Vind je dit zelf spannend? Laat je dan begeleiden.
Wanneer je hond is aangevallen door een andere hond 'direct weer in het zadel'?
Vlak nadat de aanval is gebeurd is trainen en het opzoeken van prikkels nog helemaal niet zinvol. De hond moet eerst herstellen van wat hij of zij heeft meegemaakt. Door mogelijke kneuzingen kan het lopen überhaupt nog niet prettig - waarschijnlijk zelfs pijnlijk - zijn. De hond zal nu sowieso prikkelbaarder zijn en meer vooringenomen. Het lichaam goed laten herstellen is het allerbelangrijkste.
Een hond met de spreekwoordelijke 'stress-emmer'
Stress-hormoon is na de aanval nog lang niet uit het bloed
Zo'n twee dagen na de aanval, is de enorme dosis stress-hormoon wat vrij kwam nog lang niet helemaal verdwenen uit het bloed. Dit kan zeker 6 dagen duren, tot wel 6 weken (volgens wetenschappelijk onderzoek, zie de literatuurlijst)! Zou je nu al weer prikkels gaan opzoeken, dan zal er alleen maar triggerstacking plaatsvinden.
De stress stapelt zich dan. Doordat het basis-stress niveau nog erg hoog is, zowel door de pijn als door het niveau stress-hormoon, zal het emmertje snel over kunnen lopen. Trainen heeft op dit moment dus nog weinig kans van slagen en is niet zo zinvol.
4 tips om je hond te ondersteunen na een aanval door een andere hond
Een hond steun bieden wanneer hij dit nodig heeft is prima en kan helpen zich sneller weer veilig te voelen.
Merk je dat jouw hond (weer) flink uitvalgedrag vertoont nadat hij/zij is aangevallen? Het passeren van een andere hond, zonder dat jouw hond uitvalt kun je simpelweg gewoon weer leren. Dit doe je door voor veiligheid te gaan zorgen én te gaan werken aan het gedrag. In mijn cursussen en trajecten leer ik je daar alles over.
Gys was ook aangevallen, toen hij 8 maanden oud was
Toen Gys 8 maanden oud was, werd hij gebeten door een andere hond. In eerste instantie leek het mee te vallen, maar de weken erna veranderde zijn gedrag. Zijn eigenaresse merkte dat Gys steeds vaker begon te reageren op honden die hij niet kende. Er was geen duidelijk patroon — alleen dat het elke keer spannend werd zodra er een andere hond in beeld kwam.
Ze schreef:
“In december 2019 was Gys als puppy van 8 maanden gebeten. In eerste instantie leek het nog wel mee te vallen, maar Gys begon in de periode daarna te reageren op alle honden die hij niet kende.”
Ze volgde een combinatie van online & live lessen bij mij, zoals je nu in mijn coach traject uitvallende honden ook krijgt. Daarin konden we samen werken aan haar eigen invloed en energie, lichaamstaal leren herkennen, en veilige opbouw creëren waarin Gys kon leren ontspannen en niet meer reageren op andere honden.
“Tijdens de live groepslessen lette Henriëtte enorm goed op de lichaamstaal van elke hond en gaf ook hele goede tips. Nu zijn we al twee weken thuis en kunnen we deze lijn doorzetten. Van voor de cursus de keren per dag tellen dat hij uitviel, tel ik nu niet eens meer de keren per week dat hij uitvalt (zo goed gaat het ). Ik kan het iedereen dan ook aanraden. Nogmaals, heel erg bedankt Henriëtte.”
'Passeren kan je Leren'
Lees hier meer over deze unieke vernieuwde cursus.
Dit leer je o.a.
- Hondentaal, om de subtiele signalen goed te leren leren.
- Spel-oefeningen, om jouw hond te leren normaal te kunnen passeren.
- Je leert meer over de hond zelf, waarom doen ze dit en hoe kan je ervoor zorgen dat jouw hond in al zijn behoeften is voldaan?
- Last but not least... er zijn ook nog lessen geweid aan 'de eigenaar'. Hoe voel jij je? Welke spanningen neem jij mee? Hoe kun jij hier bij jouzelf verandering in gaan aanbrengen, zodat jij de rots in de branding kan gaan worden voor jouw hond!
Ondersteunende middelen voor honden die angst ervaren na een aanval
Je kunt allereerst met je dierenarts overleggen om je hond goede pijnstilling te geven. Hoe minder heftig de pijn is, hoe beter de hond weer kan ontspannen tijdens de wandeling.
Wanneer jouw hond echt net is aangevallen door een andere hond, en hij heeft nog niet geslapen tussendoor, dan kan het zinvol zijn om jouw hond met kortdurende medicatie te ondersteunen. Deze medicatie blokkeert het geheugen deels, waardoor de traumatische ervaring zich niet zo goed opslaat in de hersenen.
Ondersteuning met deze medicatie kan alleen wanneer dit de behandeling van de verwondingen niet in de weg staat. Je kunt hiervoor overleggen met je dierenarts, een middel zoals Alprazolam staat bekend om zijn angstremmende werking én het zorgt ervoor dat de angst minder goed in het geheugen wordt opgeslagen. Als acuut middel is dit qua gedrag dus zinvol om hierover in overleg te gaan met je dierenarts. Mits je hond nog niet heeft geslapen, want na het slapen is de ervaring ook in het geheugen opgeslagen. Dit middel is niet geschikt voor langere termijn, want het zorgt er dus ook voor dat positieve leerervaringen ook niet goed in het geheugen worden opgeslagen.
Overleg altijd met de dierenarts wanneer je medicatie of ondersteunende middelen wilt gaan gebruiken.
Medicatie voor langere tijd
Op lange termijn kun je bij ernstige trauma's eventueel ondersteunen met gedragsmedicatie, deze werken op het verhogen van de serotonine zodat de hond zich prettiger en minder angstig gaat voelen. Overleg hiervoor altijd met jouw eigen dierenarts!
Natuurlijk ondersteunende middelen
Daarnaast kun je je hond ook helpen met de stress om te gaan door het geven van natuurlijke ondersteunende middelen of homeopathie. Er zijn vele verschillende middelen beschikbaar, zoals bijvoorbeeld Zylkène, Telizen, CBD-olie, Bachbloesems, Adaptil, Homeopathie en middelen op kruidenbasis. Overleg met je dierenarts en/of natuurgeneeskundig therapeut of laat je goed voorlichten in de winkel. Wil je graag met homeopathie aan de slag? Hieronder kun het interview lezen met klassiek homeopaat Mirjam Kooy.
Samenvattend: 'mijn hond is aangevallen door een andere hond, wat nu?'
Wanneer je hond is aangevallen door een andere hond ga je het beste meteen langs de dierenarts. Laat je hond behandelen indien nodig en bespreek de eventuele mogelijkheden tot pijnbestrijding en medicatie of natuurlijk ondersteunende middelen. Geef je hond rust! Vermijd prikkels voor een tijdje en laat je hond eerst herstellen van wat er gebeurd is.
Wanneer je hond voldoende hersteld is, kun je gaan trainen om te zorgen dat het (eventueel) ontstane reactieve gedrag of de ontstane angst kan verminderen.
Wil je hulp bij het vervolg?
Is je hond hersteld van de aanval, maar merk je dat hij nu angstig of reactief reageert naar andere honden?
Dan is het belangrijk om niet te lang te wachten. Want gedrag dat ontstaat uit een nare ervaring, kan zich versterken als het niet op de juiste manier wordt begeleid.
In mijn 1-op-1 traject voor uitvallende honden kijk ik samen met jou wat er is gebeurd, wat jouw hond nu nodig heeft, en hoe jullie weer vertrouwen kunnen opbouwen - stap voor stap, op jullie tempo.
Lees hier meer over het training traject voor honden die uitvallen naar andere honden
Of stuur me gerust een berichtje als je twijfelt of een traject past. Ik denk graag met je mee.
Groetjes Henriëtte
P.s. Lees ook mijn artikel: Wat doe je als er een loslopende hond op jouw hond afkomt?
Voor dit artikel heb ik klassiek homeopaat Mirjam Kooy uit Harfsen geïnterviewd en gevraagd of zij nog advies heeft in deze situatie.
Mirjam ken ik omdat ik met mijn eigen hond James bij haar ben geweest. Na een inbraak begon hij flink te reageren op mensen die op ons terrein kwamen en ik wilde hier graag een beetje extra ondersteuning bij. Mijn ervaringen met haar waren zo prettig dat ik benieuwd was of ze haar visie over haar vak met jullie wilde delen.
Kun je eerst eens iets over jezelf vertellen?
Mijn naam is Mirjam Kooy en ik ben sinds 2011 klassiek homeopaat voor dieren in Harfsen waar ik samen met mijn vriend een praktijk heb, Homeopathie Mens & Dier.
Als kind wist ik al dat ik dieren beter wilde maken; ik bracht alle gewonde vogeltjes, muizen, eendjes en egels mee naar huis om ze beter te maken. Als dat niet lukte kregen ze een mooi grafje in onze tuin. Ik wist toen nog niet hoe groot de omweg ging worden om mijn eigen praktijk te hebben. En al helemaal niet dat ik dieren met klassieke homeopathie ging behandelen.
Toen het zover was om me aan te melden voor de studie diergeneeskunde werd me dat met nadruk afgeraden omdat ik veel te gevoelig voor het beroep zou zijn. Het moest volgens de decaan echt iets anders worden. En zo rolde ik de mode in. Maar keuzes die je niet met je hart maakt zijn op lange termijn niet bestendig.
Jaren later toen er nieuwe dierenartsenpraktijk in mijn dorp kwam kreeg ik de kans om naast mijn vaste baan twee avonden in de week als assistente aan het werk te gaan. Overdag het modepoppetje en ’s avonds in een witte jas assisteren. Ik wist wel direct ‘dit is wat ik wil doen!’ Door mijn nieuwe baan had ik eindelijk de mogelijkheid om een eigen hond te nemen. Dat werd Saar, een prachtig en lief Bouvierpuppy. Zij kreeg echter al jong gezondheidsproblemen en ze reageerde niet naar behoren op reguliere medicatie.
Ik kreeg van de dierenarts het advies een homeopaat te bezoeken omdat de levensverwachting van Saar door de vele medicatie en haar slechte reactie daarop drastisch achteruit ging. Door de behandeling met homeopathie werd Saar weer de vrolijke speelse hond en kon alle medicatie gestopt worden. Dit bracht mij op het pad van de homeopathie. Ik zag in dat behandeling van ziekte en het zieke dier anders kon en wilde ook leren om op deze natuurlijke, zachte en diervriendelijke manier dieren te helpen.
In 2013 heb ik de opleiding veterinaire klassieke homeopathie afgerond. Droevig en toch ook mooi is dat Saar de dag na mijn afstuderen stierf. Ze is bijna 13 jaar oud geworden. Veel lieve en onvergetelijke dieren hebben inmiddels ons leven gedeeld. Van hen geniet ik dagelijks en ik leer ook steeds weer van onze dieren. Daar waar mogelijk heb ik ze allen kunnen helpen met homeopathie.
Mirjam, zou je eens kunnen uitleggen wat een homeopaat doet/wat homeopathie eigenlijk is?
Homeopathie is een geneeswijze waarbij op een natuurlijke manier het herstelvermogen gestimuleerd wordt.
Anders wordt dat als een wond gaat ontsteken, als het een erg grote wond is of als een dier door andere ziekte, medicijngebruik of ouderdom minder vitaal is. Het zelfherstellend vermogen kan dan te kort schieten en je ziet dan dat de klacht niet of niet goed herstelt of dat er restklachten overblijven. Met een homeopathisch middel kun je dan het herstelvermogen aansturen en stimuleren om een klacht weer in gezondheid om te zetten. Dit geldt natuurlijk niet alleen voor verwondingen, maar voor alle fysieke en mentale klachten.
Krijg jij in jouw praktijk regelmatig met dit soort trauma's te maken?
Ik krijg geregeld dieren die na trauma niet hersteld zijn of waarbij er restklachten over gebleven zijn. Het trauma heeft dan zo’n impact gehad dat het dier vanuit die ervaring gaat reageren op alles wat een potentieel gevaar kan zijn. Door de tijd heen kan dan de reactie steeds heviger worden.
Stel je gaat ervan uit dat een hond die nog onbevangen in het leven staat, die nog geen slechte ervaringen heeft opgedaan, reageert vanuit een nulpunt, het punt waar het dier nog vrij en vrolijk is en zich niet bedreigd voelt.
Als er een trauma plaats vindt slaat die wijzer die op het nulpunt staat uit, er worden razendsnel stresshormonen vrij gemaakt zodat het dier kan vechten of vluchten. Als die wijzer door de sterkte of de impact van het trauma niet terug op het nulpunt van onbevangenheid komt, dan wordt dát uiteindelijk het nieuwe nulpunt en gaat het dier van daaruit reageren. De wereld wordt dan steeds bedreigender.
Wat is jouw eerste advies wanneer iemand vertelt dat de hond is aangevallen geweest of gevochten heeft met een andere hond?
Mijn advies m.b.t. homeopathie is om het dier zo snel mogelijk Arnica te geven. Arnica kan behulpzaam zijn bij het herstellen van trauma’s, zowel mentale als fysieke trauma’s *.
Ik ben niet zo’n voorstander om mentale trauma’s met reguliere medicatie te behandelen, omdat het de symptomen onderdrukt (symptoombestrijding) en de onderliggende emoties en angsten niet oplost.
* wettelijk gezien mag er geen indicatie gepubliceerd worden wat de werkzaamheid van een homeopathisch middel is. ik mag wel aangeven waarbij het behulpzaam kan zijn. Voor meer toegespitste informatie over de werking mag men uiteraard contact opnemen.
Op wat voor een manier kun je gaan werken aan het mentale trauma?
Als een dier niet goed herstelt van trauma en ondanks Arnica blijven je de gevolgen van het mentale trauma merkbaar in het gedrag van je hond, dan bekijk ik met de eigenaar wat de overgebleven symptomen zijn, dus hoe reageert de hond en in welke situaties.
Maar ook wat is er precies gebeurd en wat zijn de voorgaande ervaringen met andere honden geweest? Wat is er nog meer in het leven gebeurd, hoe is het leven gelopen? Het karakter van het dier is van belang omdat het meespeelt in het verwerken van het trauma en hoe de hond na een trauma reageert.
Aan de hand van deze informatie bekijk ik welk middel passend is om de hond te helpen het trauma verder te verwerken en weer vertrouwen in het leven te krijgen. Het is helemaal fijn als er naast de homeopathische behandeling een training/ begeleiding gegeven wordt. Je ziet dan als de hond een homeopathisch middel krijgt, hij of zij makkelijk te trainen en begeleiden is en het herstel veel sneller gaat.
Kun je zomaar alles geven (uit de winkel) aan de hond? En kleven daar nog risico's aan?
Het moeilijke met middelen uit de winkel is dat er op de verpakking niet meer aangegeven mag worden wat het werkingsgebied van het middel is. Dus men moet weten wat men moet kopen.
Homeopathische middelen zijn verkrijgbaar in verschillende potenties (sterkte van het middel). In de winkel zijn lagere potenties verkrijgbaar. In die zin kun je daar weinig kwaad mee doen. Maar het gevaar van een lage potentie, dus een middel wat niet zo’n sterke werking heeft, is dat het mogelijk te weinig doet bij de klacht.
Doorgaans heeft een acute klacht een hoge dynamiek. Dat wil zeggen dat de symptomen plotseling en heel hevig zijn, wat logisch is na een aanval van een hond (schrik, angst) met eventueel ook nog fysieke verwonding. Een homeopaat past het middel aan de dynamiek van de klacht aan. Dus hoe meer dynamiek, hoe sterker je het middel geeft om te zorgen dat er herstel op kan treden. Daarbij houden we rekening met nog een aantal factoren, zoals de gevoeligheid van de hond. Hoe gevoeliger de hond is, hoe sneller hij kan reageren op de prikkel van het homeopathisch middel en kun je het middel dus minder sterk geven.
Er komt best wat bij kijken om te zorgen dat de hond goed en adequaat kan reageren. Als mensen aangeven dat ze homeopathie ‘geprobeerd’ hebben, vraag ik me altijd af of er een zelfhulpmiddel in de winkel is gekocht of dat er een klassiek homeopaat bezocht is. Want als je bovenstaande ‘maren’ en ‘wanten’ bekijkt dan kun je je voorstellen dat een middel misschien niet de vinger op de zere plek heeft gelegd.
Ik zou graag mijn EHBO kastje willen aanvullen met een paar homeopatische middelen. Welke middelen mogen niet in je EHBO kastje ontbreken?
Eigenlijk zou iedereen een flesje Arnica altijd bij zich moeten hebben, zodat dit nadat er incident heeft plaats gevonden direct toegediend kan worden. Deze mag niet ontbreken in je EHBO kastje, maar ook zeker niet in je beloningstasje of jaszak.
Verder is het, zoals eerder uitgelegd, zo afhankelijk van verschillende factoren welk middel een hond nodig heeft na mentaal trauma dat ik niet een standaard setje hiervoor zou kunnen aanraden. Dus de aanvullende behandeling zou eigenlijk aan een veterinair homeopaat over gelaten moeten worden.
Voor fysiek trauma mag Calendula niet ontbreken, wat behulpzaam kan zijn bij het herstel van wonden. Ook bij fysiek trauma zijn er diverse andere homeopathische middelen die een specifieke werking hebben op bepaalde verwondingen en pijn.
Zijn er nog andere dingen die je wil vertellen?
Ook oude trauma’s, zelfs van jaren terug, kun je nog positief beïnvloeden met homeopathie. Echter hoe langer een klacht bestaat, hoe langer het duurt voordat volledig herstel bereikt is. Uiteraard is het altijd mogelijk om te overleggen of klassieke homeopathie iets kan betekenen in het behandelen van de klachten van jouw hond (www.mirjamkooy.nl ).
Geef homeopathie een kans ook al heb je misschien al een zelfhulpmiddel geprobeerd en werkte dat niet. Grote kans dat het middel niet in evenwicht is geweest met de klacht.
Vind je het heel interessant dan zou je een Homeopathie EHBO cursus kunnen volgen. Deze zijn doorgaans gebaseerd op acute klachten bij mensen, maar gelden natuurlijk ook voor dieren. De homeopathie opleiding AVKH in Zwolle geeft bijvoorbeeld geregeld een 2-daagse cursus (zie: https://www.ehbohomeopathie.nl/) .
Mirjam Kooy
Meer lezen over het verminderen van stress?
Er bestaan nog veel meer manieren om stress bij honden te verminderen. Ik heb er verschillende blogs over geschreven.
- De verslaafde hond; over hoe balgooien verslavend kan zijn en dit het algehele stress-niveau omhoog brengt.
- Kauwen verlaagt stress; over de kalmerende werking van kauwen en welke materialen hiervoor geschikt zijn